جمعیت استان و ویژگی‌های آن

بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال‌های 1375 و 1385، جمعیت استان آذربایجان‌شرقی با نرخ رشدی معادل 0.81 درصد از 3325540 نفر در سال 1375 به 3603456 نفر در سال 1385 رسیده‌است. در فاصله دو سرشماری فوق‌الذكر رشد جمعیت در مناطق شهری 1.57 درصد و در مناطق روستایی 0.55 درصد رشد منفی داشته است. در سال 1385 استان دارای 911924 خانوار بوده كه این تعداد 635961 خانوار در مناطق شهری و 275942 خانوار در مناطق روستایی و 97 خانوار غیر ساكن بودند. بر این ‌اساس، نرخ شهرنشینی در استان در سال 1385، 66.7 درصد و میزان جمعیت ساكن در این روستا در این سال 33.3 درصد بوده است.
نرخ رشد خانوار در فاصله دو سرشماری 1375 و 1385 در استان 2.75 درصد بوده است كه چندین برابر نرخ رشد جمعیت می‌باشد. بنابراین علاوه بر نرخ رشد جمعیت كه به‌طور طبیعی موجب افزایش تعداد خانوارها شده است اصلی‌ترین عامل افزایش چند برابری خانوارها نسبت به جمعیت كاهش بعد خانوار از 4.87 نفر در سال 1375 به 3.95 نفر در سال 1385 می‌باشد. متوسط بعد خانوار در كشور در سال‌های 1375 و 1385 به ترتیب 4.84 و 4.03 نفر بوده است.
براساس اطلاعات فوق نسبت جنسی در سال 1385در استان 104 نفر می‌باشد. به عبارت دیگر در استان در مقابل هر یكصد نفر زن 104 مرد وجود داشته است.
بیشترین میزان جمعیت استان هم در مردان و هم در زنان در گروه سنی 24-20 ساله قرار دارد به طوری‌كه 12.88 درصد از جمعیت زنان و 12.5 درصد از جمعیت مردان در این گروه سنی قرار دارند. پس از آن در گروه سنی 19-15 ساله می‌باشد كه 11.89 درصد مردان و 11.67 درصد زنان در این گروه قرار گرفته‌اند. در سطح كشور نیز با اختلاف بسیار اندكی چنین وضعیتی حاكم است. حدود 7.19 درصد جمعیت استان نیز در گروه سنی 4-0 ساله قرار دارند. یكی از ویژگی‌های بارز هرم سنی توانایی آن در نشان دادن وضعیت گروه‌های مختلف سنی در گذشته، حال و آینده در یك نمودار و یك سال مشخص است. به این مفهوم كه با بررسی هرم سنی در سال 1385 ضمن این‌كه وضعیت حال نشان داده می‌شود وضعیت نسبت به ده سال قبل و ده سال آینده را نیز نشان می‌دهد. بنابراین پهن‌ترین بخش هرم كه هم‌اكنون در گروه سنی 24-20 ساله می‌باشد در سال 1375 در گروه سنی 14-10 ساله بوده و نیز در سال 1365 پهن‌ترین بخش هرم در گروه سنی 4-0 ساله بوده است. پر واضح است كه پهن‌ترین بخش هرم در سال 1390 به گروه سنی 29-25 و در سال 1395 به گروه سنی 34-30 سال منتقل خواهدشد.
ضریب جوانی در استان كه از تقسیم تعداد جمعیت 15 ساله و كمتر به كل جمعیت به دست می‌آید 23.08 درصد و در كشور 25.06 درصد می‌باشد. این ضریب در سال 1375،   36.8درصد بوده كه نشان می‌دهد جمعیت استان (و كشور) كه ده سال قبل جمعیت جوانی محسوب می‌شد به مرور از این وضعیت عبور كرده و به جمعیت میا‌ن‌سال رسیده و در دهه‌های آینده این روند افزایشی به جمعیت سالخورده خواهد رسید.

اشتغال و بیكاری

نرخ بیكاری در استان در زمستان 1385، 7.1 درصد و در بین مردان و زنان به ترتیب 7 و 7.3 درصد بوده‌است. نرخ متناظر متوسط كشوری در همین زمان 12.1 درصد و در مردان و زنان به ترتیب 11 و 16.7 درصد بوده‌است. هر چند نرخ بیكاری استان در سال 1385 نسبت به سال قبل افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته‌است به‌طوری‌كه از 4.6 درصد به 7.1 درصد رسیده با این حال هنوز هم به‌ طور قابل‌توجهی كمتر از متوسط كشوری است كه از جمله دلایل آن مهاجرت نیروی كار و بالا بودن نرخ فعالیت استان نسبت به متوسط كشوری است.
تركیب اشتغال شامل سه گروه كشاورزی، صنعت و خدمات می‌باشد كه براساس طبقه‌بندی بین‌المللی فعالیت‌های اقتصادی (ISIC,Rev 3-1990) طبقه‌بندی شده‌است. در این گروه‌ها، كشاورزی شامل زراعت، باغداری، دامپروری، شكار، جنگلداری و ماهیگیری است. صنعت نیز شامل استخراج معدن، صنعت، ساختمان و تأمین آب و برق و گاز است. همچنین بخش خدمات شامل عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، تعمیر وسایل نقلیه موتوری، موتورسیكلت و كالاهای شخصی و خانگی، هتل و رستوران، حمل و نقل، انبارداری، ارتباطات، واسطه‌گری‌های مالی، مستغلات، اجاره فعالیت‌های كسب و كار، آموزش، بهداشت و مددكاری اجتماعی، سازمان‌ها و هیئت‌های برون مرزی، دفاتر و ادارات مركزی، خانوارهای همدلی دارای مستخدم، اداره امور عمومی، دفاع و تأمین اجتماعی است.
هر كدام از افراد شاغل كه در یكی از سه گروه فوق مشغول به فعالیت باشد در آن گروه طبقه‌بندی می‌شود.
بر اساس نتایج آمارگیری از نیروی كار در زمستان 1385، 24.6 درصد از شاغلین استان در بخش كشاورزی، 45.1 درصد در بخش صنعت و 30.3 درصد در بخش خدمات مشغول به فعالیت بوده‌اند. البته قابل ذكر است كه این تناسب تركیب در حساب تولید استان یا تولید ناخالص داخلی استان وجود ندارد و تركیب ارزش‌افزوده در آن متفاوت از تركیب اشتغال می‌باشد.
در همین زمان در سطح كشور 20.5 درصد در بخش كشاورزی، 32.6 درصد در بخش صنعت و 46.8 درصد در بخش خدمات مشغول به كار بوده‌اند. نكته‌ای كه در این بین حائز اهمیت است نحوه تركیب شاغلین و ارزش‌افزوده در استان و كشور است. در حالی‌كه سهم شاغلین بخش خدمات استان به طور قابل‌توجهی كمتر از همین سهم در سطح كشور است ولی سهم ارزش‌افزوده بخش خدمات استان بیشتر از همین سهم در سطح كشور است.

مهاجرت

شناخت وضعیت جریانات جابه‌جایی جمعیت در منطقه در برنامه‌ریزی توسعه استان از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. ساختار جمعیتی كشورهای در حال توسعه به دلیل مهاجرت‌های روستا ـ شهری و مهاجرت از شهرهای كوچك به شهرهای بزرگ به‌ طور مداوم دستخوش تغییرات اساسی گردیده و حركت مداوم مردم از مناطق محروم به كانون‌های خدمات و قطب‌های رشد باعث افزایش سریع و بی‌ضابطه شهرنشینی شده و مشكلات عدیده‌ای را در شهرهای بزرگ به ‌وجود آورده‌است.
آذربایجان‌شرقی همواره در طول سالیان گذشته یكی از عمده‌ترین استان‌های مهاجرفرست بوده و در سال 85 نیز آذربایجان‌شرقی با 158 هزار مهاجر وارد شده و 301 هزار مهاجر خارج شده خالص مهاجرتی حدود 143 هزار نفر منفی، مهاجرفرست‌ترین استان كشور لقب گرفته‌است.
نكته قابل توجه این‌كه بخش عظیمی ‌از مهاجران وارد شده به آذربایجان‌شرقی از استان‌های تهران، آذربایجان‌غربی، كردستان، خوزستان و اردبیل می‌باشد كه حدود 75 درصد مجموع واردشدگان به استان را شامل می‌شود. استان‌های تهران و آذربایجان‌غربی قریب به 50 درصد مهاجران وارد شده به استان را به خود اختصاص داده‌اند.
بحث عمده در جابه‌جایی جمعیت بررسی میزان مهاجرت از استان و مقصد مهاجرت‌ها می‌باشد. در سال 85 استان تهران، آذربایجان‌غربی، اردبیل، كردستان و خوزستان از جمله مهم‌ترین استان‌هایی بودند كه تبادل جمعیتی بیشتری با استان آذربایجان‌شرقی داشته‌اند.
آذربایجان‌شرقی تقریباً معادل كلّ مهاجران وارد شده، به استان تهران مهاجر فرستاده‌است و عمده مقصد مهاجرت از این استان تهران می‌باشد كه 4/57 درصد از مهاجرت‌ها را شامل می‌شود. در مقیاس منطقه‌ای نیز جابه‌جایی جمعیت در استان‌های آذربایجان حائز اهمیت است. استان آذربایجان‌شرقی در مقایسه با استان‌های اردبیل و آذربایجان‌غربی نیز متناسب با مقیاس ملی دارای خالص مهاجرت منفی می‌باشد.
در طی سال‌های 85ـ75 با ارائه روند مهاجرپذیری استان 158513 نفر به استان وارد شده كه بیشترین مهاجر وارد شده به استان 47087 نفر است كه از استان تهران وارد شده و تقریباً معادل نصف یعنی 22015 نفر آن در تبریز ساكن شده است. میانه، مراغه، مرند و شبستر از جمله مقصدهای مهم مهاجران تهرانی هستند.
بعد از تهران استان آذربایجان‌غربی مهمترین مهاجرفرست به استان آذربایجان‌شرقی بوده و استان‌های اردبیل، كردستان، خوزستان و زنجان نیز از عمده‌ترین استان‌های مهاجرفرستنده به استان آذربایجان‌شرقی می‌باشند.

نژاد، زبان و مذهب ساكنین استان

آذری‌ها، اصیل‌ترین افراد ایرانی و از نژاد آریایی هستند كه سه تا چهار هزار سال پیش به این سرزمین مهاجرت كرده‌اند. این عده به دو دسته پارت و ماد تقسیم و در قسمت‌های مختلف ایران ساكن شدند از آن جمله مادها که در آذربایجان سكونت گزیدند. زبان مردم آذربایجان، تركی آذربایجانی بوده و این زبان در اثر گذشت زمان در مسیر تكامل خود به‌واسطه ارتباط نزدیك با دیگر اقوام ساكن ایران زمین از قبیل فارس‌ها، اعراب، ارامنه، گرجی‌ها، كردها و دیگر اقوام از نظر لغوی و دستوری بسیار گسترده‌تر گردیده‌است. زبان كنونی مردم تبریز تركی آذری می‌باشد. دین‌های رایج در آذربایجان از ابتدا تاكنون آئین‌های اولیه آریایی‌ها (دیوپرستی و مهرپرستی)، زرتشتی، یهودی‌، مسیحیّت و اسلام بوده‌اند. از نظر مذهب، 98% مردم استان مسلمان و دارای مذهب شیعه جعفری می‌باشند و اقلیّتی از مسیحیان كه اكثراً ارمنی و گریگوری مذهبند در تبریز زندگی می‌كنند.