سابقه تاریخی

تبريز در دامن سهند - اين آتشفشان خاموش تاريخ - آرميده، اما خود آتشفشانی است كه هر از گاه با خروشی سهم‌آگين سيمای تاريخ را دگرگون می‌كند. تبريز يكی از قديمی‌ترين شهرهای ايران است. مجموعه آثار تاريخی و نشانه‌های باستان‌شناختی كه از محل‌های مختلف آن در نتيجه حفاری‌های متعدد به دست آمده دلالت بر ديرينه‌گی و قدمت تاريخی اين شهر دارد. قديمی‌ترين مطلب مربوط به شهر تبريز، در كتيبه سارگن دوم پادشاه آشور( 722 – 750 ق . م ) آمده است كه آن را شهری بزرگ و آباد، و دارای باروی تو در تو وصف كرده است. سارگن در اين كتيبه از شهری به نام اوشكايا كه شايد همان اسكوی امروزی است و نيز از دژ و قلعه محكمی به نام تارويی ياد می كند كه به احتمال زياد تبريز است. سارگن دوم در كتيبه خود از21 شهر در اين منطقه نام برده است كه نشان دهنده رشد شهر سازی در نواحی اطراف درياچه اروميه در هزاره اول پيش از ميلاد است. گذشته از اين، در يكی از كتيبه های سناخريب پادشاه آشور (705 – 681 ق . م ) از شهری به نام تربيس نام برده شده است كه پادشاه مزبور در آنجا معبدی به نام نركان ساخته بود. برخی از مورخين و محققين، تبريز راهمان گابريسی می دانند كه در پنجمين جدول آسيايی بطليموس اسكندرانی ( در نيمه دوم قرن دوم ميلادی ) ثبت شده است و اعتقاد دارند كه بعد ها حرف گ به ت تبديل شده است. تاريخ بعد از اسلام تبريز، بر خلاف تاريخ كهن آن، روشن و واضح است. اين شهر در سال 21 هجری قمری به وسيله اعراب فتح شد و به دنبال آن قبايلی از اعراب مانند ازدها كه از قبايل معروف يمن بودند در اين شهر مانده حكومت رواديان را بنيان نهادند. نام تبريز نخستين بار به عنوان قلعه آمده است كه بعد ها به شهری بزرگ تبديل می‌شود. در دوره حكومت رواديان تبريز پايتخت آذربايجان شد و به علت موقعيت ممتاز جغرافيايی و نظامی خود بيشتر از ساير شهرها مورد توجه قرار گرفت. در سال 340 هجری قمری از اتحاد سه‌گانه تبريز، اشنو (اسنه، اسنق) و دهخوارقان مملكت بنی‌رودينی به وجود آمد كه حكام آن قدرت و استقلال كامل داشتند و خلفای بغداد از دخالت و نفوذ كمی در آن برخوردار بودند. از قرن دهم ميلادی يا قرن سوم هجری به بعد نام تبريز در رديف شهرهای بزرگ آذربايجان آمده است كه در آنجا همزمان با پيشرفت صنعت و تجارت، علم و تمدن نيز شكوفا شده است. در سال 420 هجری امير وهسودان فرمانروای تبريز شد و از سال 446 هجری، تبريز و آذربايجان تحت سلطه حكومت سلجوقيان قرار گرفت. اهالی تبريز در سال 616 هجری موفق شدند با دادن هدايای قيمتی و پول فراوان، از هجوم مغولان به شهر و ويرانی آن جلوگيری كنند. پس از حمله مغول به ايران برای اولين بار شهر تبريز به دستور آباقاخان (680 – 663 هجری قمری) پايتخت رسمی ايلخانان شد. در سال 685 هجری در دوران حاكميت آباقاخان در تبريز، زندگی مدنی و اقتصادی دوبار شكوفا شد. تبريز اولين شهر بزرگ منطقه است كه ماركوپولو از آن ديدن می‌كند. سلطان محمود غازان خان معروف‌ترين شاه مغول در 694 هجری تبريز را مقر حكومت قرار داد و آن را به منتهای درجه عظمت و بزرگی و آبادانی رسانيد. در اين زمان تبريز نه تنها در آذربايجان و ايران، بلكه در شرق نزديك و ميانه نيز مركز بازرگانی و صنعت و جايگاه علم و تمدن شد. در اين عصر، غازان خان در روستايی به نام شام در كنار آجی‌چای آبادانی‌های بزرگی انجام داد و مقبره با شكوه شام‌غازان يا نشيب‌غازان را بنا كرد. تجارت و داد و ستد به علت برقراری امنيت و رفاه و ازدياد جمعيت رونق يافت و بازارهای زيادی ساخته شد. خواجه رشيدالدين فضل‌الله همدانی در بخش شمالی تبريز در بيلانكوه، مركز علمی ربع رشيدی را بنا نهاد. تاج‌الدين عليشاه جيلانی نيز مسجد عليشاه (ارك تبريز) را در مركز شهر بنا نهاد. تبريز در اين زمان رسما پايتخت ايلخانان مغول بود و تمام مملكت از جيحون تا مصر زير اطاعت فرمانروايان تبريز قرار داشت. پس از ايلخانان مغول، تبريز در عصر تركمانان آق‌قويونلو و قره‌قريونلو پايتخت ايران شد و در اين زمان (870 هجری قمری) بود كه به دستور جهان شاه بن قره يوسف بن تركمان مسجد كبود (گوی مسجد) بنا شد. يورش‌های امير تيمور و فرزندان او به تبريز، كوچ دادن اجباری صنعتگران و هنرمندان تبريزی به تركستان و بالاخره زلزله‌های بی‌امان و پی‌درپی شكوه و عظمت تبريز را به طور موقت از بين برد و بیشتر آثار تاريخی كم‌نظير آن از بين رفت. در سال 906 هجری قمری شاه اسماعيل صفوی تبريز را پايتخت ايران كرد. در دوران صفوی شهر تبريز بارها ميدان جنگ ايران و عثمانی بود. در آغاز حكومت قاجار به خصوص زمان فتحعلی شاه، تبريز پايتخت دوم يا وليعهد نشين ايران و محل استقرار عباس ميرزا نايب السلطنه شد. تمام وليعهدهای خاندان قاجار دوران وليعهدی خود را در مقام حاكم آذربايجان، در اين شهر سپری كردند. شهرستان تبریز هم‌اکنون نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق ایران و با اهمیت‌ترین منطقه آذربایجان محسوب می‌شود. تبریز مهد علم و مدنیت، پیشگام و طلایه دار اولین‌ها بوده ، از آن جمله می توان از تشکل اولین انجمن ایالتی در سال 1285 شمسی، ایجاد سیستم‌ های مدیریت شهری مثل شهرداری (بلدیه سابق) توسط قاسم خان والی، پایه گذاری اولین انجمن ادبی در سال 1279 شمسی و تأسیس اولین مدرسه نوین توسط حاج میرزا حسن رشدیه به سال 1268 شمسی نام برد. شهر تبریز با تاریخی سرشار از افتخار و سربلندی در مقابل متجاوزان و قهر طبیعت همواره راست قامت بوده و افتخارات زیادی را در گسترة تاریخ کسب کرده است. تبریز در جریان نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) نیز نقش بسزایی داشت. قیام مردم این شهر در 29 بهمن سال 1356 که به مناسبت چهلم شهدای 19 دی قم انجام شد، پایه‌های رژیم ستمشاهی پهلوی را لرزاند و زمینه پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در 22 بهمن سال 57 را فراهم کرد. بعد از انقلاب اسلامی هم تبریز و آذربایجان شرقی همواره در صحنه‌های مختلف پشتیبانی و حمایت خود را از انقلاب اسلامی نشان داده‌اند.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان تبریز با وسعت 2167 كیلومتر مربع (4.8 درصد مساحت استان)، مركز استان آذربایجان شرقی بوده و ارتفاع تقریبی آن از سطح دریا 1350 متر می باشد. تبریز شهری است كه نامش از دیرباز آشنای اهل سیاحت و تجارت در اقصی نقاط جهان بوده و هست و در طول جاده ابریشم، غرب را به شرق پیوند داده و دروازه مشرق زمین خوانده شده است. این شهر بزر گترین شهر منطقه شمال غرب کشور و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود. پس از بهره‌برداری از آزادراه نبی‌اکرم (تبریز  زنجان)، میزان مسافرپذیری تبریز رو به افزایش نهاد و این شهر پس از مشهد به عنوان دومین شهر مسافرپذیر کشور مطرح گردید. شهرستان تبریز از سمت شمال با شهرستان ورزقان، از سمت شرق با شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد، از سمت غرب با شهرستان‌های شبستر و اسکو و از سمت جنوب با شهرستان مراغه هم‌مرز است.

تقسیمات کشوری

طبق آخرین تقسیمات کشوری شهرستان تبریز دارای یک دو بخش به نام‌های مرکزی (شامل دهستان‌های میدان‌چایی، سرد صحرا، آجی‌چای و اسپیران) و خسروشاه (شامل دهستان‌های لاهیجان و تازه‌کند)، سه نقطه شهری به نام‌های تبریز، سردرود و خسروشاه و 75 آبادی می‌باشد.

جمعیت

تبریز پرجمعیت‌ترین شهر استان و از پرجمعیت‌ترین شهرهای کشور است. 45 درصد جمعیت استان در شهرستان تبریز و بیش از 40 درصد تنها در شهر تبریز ساکن هستند. براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال 1390، جمعیت شهرستان تبریز در حدود 1695094 نفر و جمعیت مرکز این شهرستان 1506188 نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان 1545491 نفر و جمعیت روستایی آن 149603 نفر و تعداد خانوار آن 513283 خانوار است.

اقلیم و آب و هوا

شهر تبریز از سمت شمال، جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب به زمین های هموار و شوره‌زارهای تلخه‌رود محدود شده و به شکل یک چاله نسبتاً بزرگ و یا یک جلگه بین‌کوهی درآمده است. ارتفاع این شهر از سطح دریا بین 1350 متر تا 1550 متر در نقاط مختلف آن متغیر بوده و شیب عمومی زمین های تبریز به سمت مرکز شهر و سپس به سمت مغرب می باشد. آب و هوای تبریز در زمستان‌ها بسیار سرد و در تابستان‌ها خشک و گرم است؛ اگر چه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه سهند و وجود باغ‌های فراوان در پیرامون شهر تعدیل می‌گردد.

خصوصیات فرهنگی

زبان امروزی مردم شهرستان تبریز تركی آذری است. این شهرستان مهد دانش پروری و فرهنگ شهری بوده است. شمس تبریزی، قطران و بسیاری از سخنوران نامی ایران از این دیار برخاسته اند. همه شعرای منطقه علاوه بر سرودن شعر به زبان فارسی در صنعت و هنر و فن شعر تركی مهارت و تعصب خاصی به زبان مادری خود همواره دارند. اكثر قریب به اتفاق مردم ساكن در این شهرستان شیعه اثنی عشری هستند. این شهرستان دارای مراكز آموزش عالی متعدد از جمله دانشگاه دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی، مراكز تربیت معلم، دانشگاه پیام نور، دانشگاه صنعتی سهند و دانشگاه های جامع علمی  كاربردی می باشد. شهرستان تبریز زادگاه شخصیت ها و چهر ههای مذهبی، فرهنگی، هنری و ... زیادی می باشد.

وضعیت اقتصادی و صنعتی

تبریز از روزگاران گذشته تا به امروز به علت نزدیكی به روسیه و عثمانی و ارتباط با كشورهای اروپایی مورد توجه قرار دارد و امور تجاری در این شهر رونق دارد. در دوره قاجاریه تبریز پس از تهران مركز مهم‌ترین وقایع كشور گردید. در زمان عباس میرزا كه جنگ‌های ایران و روس درگرفت، قورخانه و كارخانه‌های مهمات‌سازی در این شهر استقرار یافت و بر اهمیت تبریز افزوده شد. توسعه صنایع در این خطه در سال 1345 خورشیدی پایه‌گذاری گردیده و با احداث کارخانجات تراکتورسازی تبریز، ماشین‌سازی رونق پیدا کردند و در این بخش مشاركت‌های عظیمی با كشورهای دیگر مانند: چك و اسلواكی، رومانی و آلمان به انجام رسیده‌اند. امروزه بیش از ۵۵ درصد از کارگاه‌های بزرگ صنعتی آذربایجان شرقی در شهر تبریز مستقر شده‌اند که این امر سبب مهاجرت نیروی کار مورد نیاز برای فعالیت در این کارگاه‌ها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیده است. تولیدات عمده صنعتی در این منطقه عبارتند از: مواد غذایی، مواد شیمیایی، كانی غیرفلزی، فلزات اساسی، ماشین‌آلات نساجی و فرش هستند. این محصولات هم برای مصارف داخلی و هم برای صادرات بسیار مهم هستند. آذربایجان شرقی با دارا بودن كارخانه‌های بزرگ صنعتی، از مناطق مهم صنعتی كشور به شمار می‌آید، به ویژه با ایجاد و تمركز صنایع سنگین، تولید ماشین آلات و تجهیزات، تبریز را یكی از قطب های صنعتی كشور نموده است. واحدهای صنعتی استان كه به طور عمده در تبریز مستقر می باشند در سه محور تبریز-میانه، تبریز-مرند و تبریز-مراغه واقع شده اند و به دلیل این كه در سر راه جاده ایران  اروپا قرار دارند از اهمیت مضاعفی برخوردارند. در سایر زمینه‌ها، كارخانجات و واحدهای تولیدی منحصر به فردی چون پتروشیمی، پالایشگاه، فولاد، صنایع خودروسازی، قطعه‌سازی خودرو و تولید برخی ماشین آلات مورد نیاز صنایع كشور از جمله تولید ماشین آلات نساجی را می‌توان نام برد. در زمینه صنعت چرم نیز تبریز جز پیشتازان است و کیف و کفش آن عموماً دارای کیفیت بالایی است. تبریز مدت‌هاست که مرکز هنر و صنایع دستی (به خصوص سرامیک، سفال، جواهرآلات و نقره‌کاری) بوده است. اما فرش مهم‌ترین صادرات صنایع دستی آن به شمار می‌رود. فرش دست‌باف تبریز و مراغه به علت طراحی ویژه و کیفیت بالا دارای شهرت جهانی است که صادرات آن یکی از منابع قابل توجه ارزی به شمار می آید.

نقاط تاریخی و دیدنی

مسجد کبود یا گوی مسجد (متعلق به نيمه دوم قرن نهم هجري)، ارک علیشاه (يكي از ابنيه كهن و عظيم تبريز و در زمره شاهكارهاي معماري اسلامي مربوط به دوره ايلخاني)، مسجد جامع تبریز یا مسجد جمعه،  بقعه و مسجد سيد حمزه، مقبره الشعرا (مدفن شعرا، فقها و عرفاي بسياري از جمله اسدي طوسي، خاقاني، شرواني ، ظهير فارابي ، قطران تبريزي، همام تبريزي، سلمان ساوجي، قطب‌الدين شيرازي و استاد و شاعر بزرگ شهريار)، ربع رشيدي، بازار تبريز (يكي از زيباترين و بزرگترين مجموعه بازارهاي ايران، بقعه صاحب‌الامر و مدرسه اكبريه،  بقعه سيد ابراهيم (در خيابان شمس تبريزي و در محله دوه‌چي)، آرامگاه دو كمال (مدفن كمال‌الدين مسعود خجندي از شعراي معروف قرن هشتم و نهم هجري و كمال‌الدين بهزاد معروفترين نقاش مينياتوريست قرن دهم هجري)، ايل‌گلي یا شاهگلي (تفرجگاهی در جنوب شرقي تبريز)، موزه آذربايجان، كليساهاي تبريز (شامل کلیسای آودنتيست‌ها، سه كليسای ارامنه گريگوري، كليسای پروتستان‌ها و کليسای كاتوليك‌ها)، مسجد مقبره، برج خلعت‌پوشان،  مقبره قطب راوندي در خسروشاه، مسجد جامع خسروشاه